مولف : واحد تحقیق و توسعه گروه صنعتی پاکسان

پلاک میکروبی ماده ای بی رنگ و چسبنده شامل میکروبهای موجود در دهان ، بزاق، و خرده های مواد غذایی می باشد. پلاک محل مناسبی برای تغذیه و زیست کلیه میکروبهاست و تعداد آنها ممکن است بین ۱۰^۱۰ تا ۱۰^۱۱ میکروب در هر گرم وزن پلاک برسد. این میکروبها که مهمترین آنهاstreptococcus mutants است ، با استفاده از کربوهیدراتهایی مثل ساکارز، گلوکز و فروکتوز ، اسید ایجاد می کنند. اسید تولید شده به علت تماس مداوم با سطح مینای دندان ، ابتدا مینا را مورد حمله قرار داده و سپس در عرض مدتی که به عواملی مانند زمینه جسمی فرد ، مقدار و دفعات مصرف مواد قندی و … وابسته است به عاج دندان می رسد. چنانچه پوسیدگی از عاج نیز بگذرد، میکروبها به مغز دندان دسترسی می یابند و بدین ترتیب مغز دندان به منبع عفونت تبدیل می گردد.

بهترین راه جلوگیری از این گونه ضایعات پیشگیری از بوجود آمدن آنهاست. از میان عوامل پیشگیری کننده، کنترل پلاک باید به عنوان اولین مورد درجه بندی شود. کنترل پلاک به طور شیمیایی یا مکانیکی توسط مراقبت خود فرد یا به صورت حرفه ای به کمک دندانپزشک و یا بهداشتکار دهان انجام می شود.

برای پیشگیری و کنترل پوسیدگی های دندانی، استفاده از فلوراید بعد از کنترل پلاک باید در دومین مرتبه طبقه بندی شود. سالهاست که تاثیر فلوراید بر سلامت دندان ها ثابت شده و هنوز مطالعات زیادی در این زمینه انجام می پذیرد.  فلوراید به صورت افزایش مقاومت ساختمان دندان در مقابل تحلیل مینای دندان عمل می کند و از طرف دیگر تا حدودی  میکروبهای پلاک دندانی را مهار می نماید.

۱- منابع تامین کننده فلوراید:

فلوراید از دو طریق جذب عمومی (systematic ) و موضعی (topical ) مفید واقع می گردد.

در روش جذب عمومی، فلوراید به صورت خوراکی به بدن و دندان ها می رسد، روشهای خوراکی استفاده از فلوراید شامل موارد ذیل می باشد:

è افزودن فلوراید به آب آشامیدنی شهرها:

یکی از اصلی ترین منابع تامین کننده فلوراید مورد نیاز بدن، آب شرب مصرفی می باشد. آب مصرفی شهری بسته به اینکه از منابع سطحی و یا عمیق تامین شود، حاوی مقادیر متفاوتی از این یون هستند. آبهای عمیق به طور معمول به دلیل عبور از لایه های دارای ترکیبات فلوئور ، حاوی غلظت بیشتری از فلوراید هستند. امروزه در کشورهای پیشرفته دنیا میزان فلوراید در آب مصرفی شهری توسط سازمان های ذی ربط تنظیم می شود. به عنوان مثال میزان فلوراید آمریکا از ۶۰ سال پیش با افزودن ترکیبات فلوراید تنظیم شده و بررسی ها نشان دهنده کاهش پوسیدگی دندان در کودکان تا ۶۰% و در بزرگسالان تا ۳۵% می باشد. همچنین در یک تحقیق انجام شده روی حدود ۴۰۰۰۰ نفر در رده سنی ۵ تا ۱۷ سال در آمریکا نشان داده شده که در یک دوره ۷ ساله ( ۱۹۸۰-۱۹۸۷) با مصرف بیشتر فلوراید از طریق آب مصرفی، خمیردندان ، دهان شویه و مکمل های غذایی میزان پوسیدگی دندان ۱۳% کاهش یافته است.

è استفاده از غذاهای حاوی فلوراید:

به جز آب آشامیدنی چای ، سیب درختی ، تخم مرغ، قلوه، انواع ماهی، میگو، بعضی از انواع قارچهای خوراکی و انواع سبزیجات حاوی فلوراید هستند.

è مصرف قرصهای فلوراید:

از این روش می توان برای افرادی که دچار کمبود شدید فلوراید هستند و در مناطقی که فلوراید آب آشامیدنی کمتر از ۳/۰ میلی گرم در لیتر باشد ، با تجویز دندانپزشک یا پزشک استفاده کرد.

è افزودن فلوراید به شیر:

با این روش می توان افرادی را که به فلوراید بیشتری نیاز دارند ، تحت درمان قرار داد.

è افزودن فلوراید به نمک طعام:

اگر مقدار فلوراید آب آشامیدنی شهری از ۶/۰ میلی گرم در لیتر کمتر باشد و به دلایلی فلوراید آب آشامیدنی را نمی توان تنظیم کرد، می توان با افزودن فلوراید به نمک طعام این کمبود را جبران نمود. این کار نخستین بار در کشور سوئیس انجام شد.

و اما روشهای موضعی استفاده از فلوراید که موارد ذیل را دربرمی گیرد:

ò استفاده از فلوراید در مطب دندانپزشکی ( فلورایدتراپی):

در این روش ابتدا سطح دندانها با وسایل خاصی تمیز گشته و آنگاه ژل فلوراید به مدت معینی روی دندانها گذاشته می شود. این کار باید یک یا دو بار در سال از ۳ تا ۱۳ سالگی تکرار شود.  بیشترین اثر این روش زمانی است که تمام دندان های پوسیده قبل از گذاشتن فلوراید درمان شده باشند.

ò استفاده از دهان شویه های حاوی فلوراید:

بهترین نتیجه از مصرف سدیم فلوراید با دوز مصرف ۰۵/۰ % به طریق گرداندن محلول در دهان به مدت ۱ تا ۲ دقیقه در روز حاصل شده است. مدت کافی استفاده از این محلول ها و قورت ندادن آنها در حین مصرف مهم است. به همین علت استفاده از این دهان شویه ها در سنین زیر ۶ سال توصیه نمی شود.

ò استفاده از فلوراید در خمیردندان ها:

وظیفه اصلی خمیردندان عبارت است از سهولت برداشت مکانیکی پلاک با مسواک زدن و عمل کردن به عنوان یک وسیله حمل مواد فعال ( فلوراید، عوامل کنترل کننده پلاک، عوامل ضد جرم و …).  خمیردندان های حاوی فلوراید به میزان ۲۰ تا ۳۰ درصد از پوسیدگی دندان ها می کاهند.  از مهمترین ترکیباتی که به عنوان منبع فلوراید در خمیردندان استفاده می شود می توان به سدیم مونوفلوروفسفات و سدیم فلوراید اشاره کرد.

ò از دیگر سیستمهای حمل به منظور کاربرد موضعی فلوراید می توان خلال دندان ، نخ دندان و آدامس که دارای اثرات متوقف کننده پوسیدگی دندان هستند را نیز نام برد.

۲- مکانیسم های ضد پوسیدگی فلوراید:

* افزایش مقاومت مینای دندان:

وقتی مینای دندان در معرضPH حدود ۵/۵ یا پایین تر ناشی از تولید اسید توسط میکرو ارگانیسم ها قرار می گیرد، هیدروکسی آپاتیت که ماده اولیه تشکیل دهنده میناست طبق معادله ذیل حل خواهد شد:

Ca₁₀ (PO₄)₆(OH) _۲ + ۸H⁺  ª۱۰ Ca⁺ + ۶HPO₄^-2 + ۲H₂O

در حضور ماده فلوراید، هیدروکسی آپاتیت به فلوئوروآپاتیت تبدیل می گردد که درصد حلالیت آن در اسید ترشح شده از میکروبهای پدید آورنده پوسیدگی بسیار کمتر از حلالیت ماده اولیه تشکیل دهنده میناست.

Ca₁₀ (PO₄)₆(OH) _۲ + ۲F^–ªCa₁₀ (PO₄)₆F₂ + ۲OH^–

* تداخل با میکروارگانیسم ها:

فلوراید در محیط دهان می تواند به عنوان یک ماده ضد عفونی کننده عمل کند، چرا که با تاثیر بر متابولیسم پلاک قادر به کاهش تعداد میکروبهای موجود در دهان بوده و همچنین مانع از رشد و تکثیر آنها می گردد.

* رمینرالیزاسیون آسیب های اولیه:

رسوب مواد معدنی در نقایص مینایی و ضایعات پوسیدگی ( لکه سفید) می تواند منجر به جایگزینی قسمتی از مواد معدنی از دست رفته مینا شود که این فرایند رمینرالیزاسیون نامیده می شود. حضور فلوراید همراه با تشکیل مواد معدنیCaF₂ وCa₁₀ (PO₄)₆F₂ و رسوب آنها برای ایجاد پدیده رمینرالیزاسیون بسیار مهم می باشد، بطوریکه رسوب اضافی مواد معدنی مذکور می تواند منافذ سطح ضایعه را ببندد و حتی منجر به مهار بیشتر آن شود.

* اثر بر روی سطح مینا:

فلوراید می تواند جذب پروتئین را از سطح مینا کاهش دهد که این عمل خود منجر به کاهش سرعت ایجاد پلاک می شود.

۳- اثرات منفی فلوراید:

تا به حال شناخته شده ترین اثر جذب اضافی فلوراید، فلوئوروزیس می باشد که منجر به ایجاد نقایص ویژه ای در دندان می گردد که خفیف ترین شکل آن ایجاد لکه های سفید به رنگ گچ بر روی مینای دندان سالم است و این لکه های سفید به تدریج به رنگ قهوه ای متمایل می شوند.

۴- بحث و نتیجه گیری:

با توجه به نقش بسزای فلوراید در جلوگیری  و توقف  پوسیدگی دندان لازم است استفاده از این ماده با ارزش در کشور ما  نیز بیشتر مورد توجه قرار گیرد. پاره ای از مهمترین برنامه هایی که توجه و اجرا آنها در این زمینه لازم است، شامل موارد ذیل می باشد:

–        فلوراید تا حد استاندارد به آب شرب مصرفی اضافه گردد.

–    در صورت عملی نبودن تنظیم فلوراید آب آشامیدنی شهرها، می توان فلوراید را به آب آشامیدنی مهد کودکها، دبستانها و مدارس راهنمایی اضافه نمود.

–    با توجه به اینکه بیشترین تاثیر فلوراید در دوران بارداری و شیردهی و نیز دوره دندانهای شیری ( از ۶ ماهگی تا ۶ سالگی) می باشد، لازم است تا آموزشهای لازم به مادران جهت تغذیه مناسب در این زمینه داده شود. ضمن آنکه این عمل باعث محافظت دندانهای خود مادر نیز می شود.

–    از آنجاییکه خمیردندان همراه با مسواک به منظور افزایش بهداشت دهان و دندان به طور روزمره مورد استفاده عموم قرار می گیرد، اولا باید استفاده از فلوراید در فرمولاسیون کلیه خمیردندانها به صورت الزامی باشد، دوما به مردم آموزش داده شود که ترکیبات روی لیبل خمیردندان را خوانده و در صورت نداشتن فلوراید از خرید آن خودداری کنند، چرا که مصرف خمیردندان بدون فلوراید اثری در کاهش پوسیدگی دندان ندارد.

به افراد آموزشهای کافی جهت کنترل پوسیدگی دندانهای خود زیر نظر دندانپزشکان و اهمیت این کار داده شود. آموزش این نکته به خصوص به والدین  کودکان اهمیت بسیار دارد. علاوه بر آموزش ، ارتباط هرچه بیشتر دندانپزشکان و بهداشتکاران با مدارس نیز می تواند در این زمینه مفید باشد.  همچنین لازم است که همکاری مراکز بهداشتی- درمانی به منظور درمان بیماریهای دهان و دندان و فلوراید تراپی به خصوص در کودکان و نوجوانان با نرخهای ارزانتر جلب گردد.

منابع:

۱- Axelsson, P. Risk Prediction & Preventive Dentistry, ۲۰۰۳.

۲- Mellberg, R. Fluoride in Preventive Dentistry, ۱۹۸۳.

۳- American Dental Association fluoridation facts, www.ada.org, ۲۰۰۵٫

۴- World Health Organization (WHO) Environmental health criteria 227- fluorides,         whqlibdoc. Who.int/ehe/WHO_EHC_227.pdf, ۲۰۰۲.

۵- Jones, C.; Taylar, G.; Woods, K.; Whittle, G.; Evans, D.; Young, P.; Commuunity Dent- Health, ۱۹۹۷.

۶- جوانبخت ، م. من و دندانهای کودکم،۱۳۷۹.