اندیس صابونی

مولف : سرکار خانم اسد اله زاده کارشناس ارشد شیمی از آزمایشگاه انجمن صنایع شوینده

اندازه گیری عدد صابونی در روغن ها و چربی های خوراکی برای مشخص کردن وزن مولکولی اسیدهای چرب و یا مشخص کردن کردن طول زنجیره اسیدچرب موجود در روغن بکار می رود.

عدد صابونی شدن , مقدار KOH جهت خنثی کردن اسیدهای چرب حاصل از هیدرولیز یک گرم چربی است . در واقع مقیاسی است برای بازگو کردن میانگین وزن ملکولی اسیدهای چرب که در ساختمان چربی به کار رفته اند . به طور ساده تر ، میزان KOH مصرفی که برای صابونی شدن ( هیدرولیز ) یک گرم چربی لازم است را به ما نشان می دهد . هرچه مقدار KOH مصرف شده بیشتر باشد ، پس به همان مقدار می باید تعداد ملکولها در هر گرم چربی بیشتر باشد و در نتیجه بزرگی ملکولها به طور متوسط به همان نسبت هم کوچکتر است . برای مثال چربی کره که قسمت اعظم آنرا اسیدهای چرب کوچک ملکول تشکیل می دهند به طور نسبی عدد صابونی بزرگتری دارد در حالیکه چربی ذرت که اصولاً فقط از اسیدهای چرب بزرگ ملکول ساخته شده است عدد صابونی کوچکتری دارد  .در عمل نمونه چربی را با مقادیر زیادی KOH الکلی واکنش می دهند و KOH باقی مانده را از طریق تیتراسیون محاسبه می کنند . برای انجام این آزمون از سود (NaOH) نیز می توان استفاده کرد.

روش اجرای آزمون : مقدار ۴ تا ۵ گرم از نمونه را در ارلن مایر وزن میکنیم و بوسیله پیپت مقدار ۵۰ میلی لیتر از پتاس الکلی را به آن اضافه می کنیم. در ارلن دیگری که به عنوان شاهد است به همین ترتیب ۵۰ میلی لیتر پتاس الکلی می ریزیم. سپس کندانسور هوایی را روی هر دو ارلن مایر قرار می دهیم و به مدت ۳۰ دقیقه هر دو ارلن را روی بن ماری به حالت جوش می گذاریم تا عمل صابونی شدن خاتمه یابد.

پیش از سرد کردن کامل (ژله ای شدن محتوی ارلن مایر) کندانسور را با مقداری آب مقطر می شوییم وسپس کندانسور را از ارلن جدا می کنیم و به آن چند قطره محلول فنل فتالئین به عنوان معرف اضافه می کنیم که باعث ارغوانی شدن محیط می شود سپس آرلن را زیر بورت قرار داده و با اسید کلریدریک ۰٫۵ تیتر می کنیم  تا رنگ محیط به حالت اولیه برگردد و حجم مصرفی را یاداشت می کنیم .

با استفاده از رابطه زیر عدد صابونی روغن را بدست می آوریم.

کار برد عدد صابونی:

مقدار پتاسی که برای صابونی کردن اسیدهای چرب مختلف لازم است با وزن ملکولی آنها نسبت معکوس دارد و برای هر نوع چربی طبیعی عدد صابونی شناخته شده است و با اندازه گیری عدد صابونی می توان به درجه خلوص چربی ها پی برد مخصوصا در کنترل و بازرسی مواد غذایی و شناخت تقلب چربی‌ها، اندازه گیری اندیس صابون متداول می باشد.

در آزمون اندازه گیری عدد صابونی هم می توان از سود استفاده کرد و هم از پتاس. اگر از سود استفاده شود وزن ملکولی سود (۲۸٫۲) در فرمول نوشته می شود و اگر چنانچه از پتاس استفاده کنیم وزن ملکولی پتاس (۵۶٫۱) در فرمول نوشته می شود.

در جدول زیر عدد صابونی استاندارد برخی روغن های پر مصرف نوشته شده است.