مولف: واحد تحقیق و توسعه گروه بهداشتی فیروز

• مواد فعال سطحی( عوامل تمیز کننده و کف کننده)
• مواد تقویت کننده و تثبیت کننده کف
• عوامل حالت دهنده(نرم کننده)
• عوامل شفاف یا مات کننده
• نگهدارنده ها
• عوامل کمپلکس کننده
• بهبود دهنده ویسکوزیته(عوامل غلیظ و رقیق کننده)
• اسانس
• مواد تنظیم کننده pH
• رنگ
• افزودنیهای اختصاصی

در واقع ترکیبات تشکیل دهنده شامپو را می توان به صورت ذیل طبقه بندی کرد:
مواد فعال سطحی اصلی که شویندگی و کف را فراهم می سازند.
مواد فعال سطحی کمکی که شویندگی، کف و حالت مو را بهبود می بخشند.
افزودنیها در تکمیل فرمولاسیون و ایجاد خواص ویژه در شامپو به کار می روند.

مواد فعال سطحی اصلی و کمکی
مواد فعال سطحی جزء اصلی یک شامپو محسوب می شود. مواد فعال سطحی به طورکلی به چهار دسته آنیونی، آمفوتری ، غیر یونی و کاتیونی تقسیم بندی می شوند.
مواد فعال سطحی آنیونی به طور گسترده به عنوان شوینده کف کننده در شامپوها به کار می رود. از معروف ترین آنها می توان آلکیل سولفاتها (AS)  و پلی اکسی اتیلن آلکیل اتر سولفاتها (AES)  را نام برد. نمک سدیم، آمونیوم و تری اتانول آمین مواد فعال سطحی به علت قیمت پائین و در دسترس بودن بیشترین کاربرد را در شامپو دارند. این مواد فعال سطحی خنثی بوده، دارای قدرت پاک کنندگی بالایی هستند، در آب سخت پایدارند و توانایی کف کنندگی رضایت بخشی دارند. معمولا نمکهای AS و AES به صورت مخلوط به کار می روند. آلکیل سولفاتها با وجود کف کنندگی بالا و قیمت پائین تر، حساسیت زایی بیشتری دارند در حالی که پلی اکسی اتیلن آلکیل اتر سولفاتها آبدوست بهتری بوده و در دمای پائین در آب حل می شوند و محرک کمتری می باشند. کف کنندگی، سوزش(تحریک) و ماهیت آبدوستی با تغییر طول زنجیره آلکیل یا پلی اکسی اتیلن تنظیم می شود.
از انواع دیگر مواد فعال سطحی آنیونی  می توان به سولفوسوکسینات ها (مانند  دی سدیم لورت سولفوسوکسینات)، سارکوسینات ها (مانند سدیم کوکوییل سارکوسینات)و … اشاره نمود.
مواد فعال سطحی آمفوتری، به مواد فعال سطحی آنیونی اضافه می شود تا شامپو را ایمن تر سازد زیرا بسیار ملایم بوده، فاکتور خوبی از نظر کف کنندگی محسوب می شوند و می توانند تحریکات ناشی از مواد فعال سطحی دیگر را کاهش دهند. در ضمن این مواد به تنهایی هم کاربرد دارد. این مواد در محلولهای اسیدی رفتاری کاتیونی و در محلولهای بازی رفتاری آنیونی دارند.
مواد فعال سطحی آمفوتری به سه گروه تقسیم می شوند:

• بتائینهای زنجیره بلند

بتائینها رفتاری ملایم و شویندگی موثر با خواص کف کنندگی بالایی دارند. در ضمن تغییرات pH اثری بر رفتار کف آنها ندارد. در مقایسه با دیگر مواد فعال سطحی خواص غلظت دهندگی بهتری دارد.
کوکو آمید پروپیل بتائین که نوعی آمیدو بتائین ملایم بوده و بیشتر مورد مصرف قرار می گیرد.

• N – آلکیل آمینو اسیدهای زنجیره بلند

بهترین خواص کف کنندگی این مواد در محدوده بازی ظاهر می شود. این مواد دارای خاصیت حالت دهندگی مو در بازه اسیدی می باشند.

• مشتقات ایمیدازولین زنجیره بلند

بتائینهای ایمیدازول دارای حلقه ای پنج عضوی می باشند گرچه گسستگی حلقه ایمیدازولین باعث حضور ترکیبات پیچیده ای می شود. هر چند این مواد نسبت  به مواد فعال سطحی آنیونی توان کف کنندگی و تمیز کنندگی کمتری دارد، با این حال به علت حساسیت زایی کم خصوصا برای چشمها، یکی از ترکیبات اصلی شامپو بچه به شمار می رود.
مواد فعال سطحی غیر یونی خاصیت تمیزکنندگی را در شامپو بالا می برد اما تعداد کمی از آنها خواص کف کنندگی مناسبی دارند. مواد فعال سطحی غیر یونی به عنوان  مواد فعال سطحی کمکی به کار می رود: برخی از این مواد تقویت و تثبیت کننده کف محسوب می شوند و برخی دیگر به علت خواص امولسیون کنندگی و ملایمت به کار می روند.
مونو اتانول آمید، جامد مومی شکل است که در آب حل نمی شود اما در محلول های شوینده با حرارت کمی حل می شود. این ماده با لوریل سولفاتها به کار می رود و اثرات ذیل را داراست:
۱٫    حلالیت لوریل سولفات را بالا می برد.
۲٫    ویسکوزیته محلول را افزایش می دهد.
۳٫    اثر آن پس از مصرف شامپو بر مو بهتر است زیرا مونو اتانول آمید خاصیت نرم کنندگی دارد.
۴٫    حجم کف را نیز افزایش می دهد.

مواد فعال سطحی کاتیونی، این مواد هم کف کنندگی خوبی دارند وهم از قدرت پاک کنندگی برخوردار هستند. علاوه بر این به موها حالت مناسبی می بخشند، موها به آسانی شانه زده می شوند و مو فاقد الکتریسیته ساکن می شود. ولی متاسفانه این مواد اثرات حساسیت زایی روی پوست و چشم را داشته و نیز گرایش شدید به نشست روی مو دارند و لایه ای روی مو ایجاد می کنند.

مواد افزودنی

• تقویت کننده و تثبیت کننده کف

موادی را که برای افزایش و تثبیت میزان کف در شامپو به کار می رود را می توان به صورت زیر گروه بندی کرد:
۱- ترکیبات آلی:آلکانول آمیدها وآمین اکسایدها
۲- الکترولیتها
۳- ذرات بسیار ریز معدنی: مانند پودرهای سیلیکا
۴- پلیمرها
۵- بیو پلیمرها

• مواد حالت دهنده (نرم کننده)

در صورتیکه شامپوی مورد استفاده موجب تجمع بار الکتریکی منفی در سطح مو گردد، پولک های موجود در سطح لایه کوتیکول  مو از حالت نرمال خارج شده و با راستای رشته مو زاویه تشکیل می دهند. این فرآیند موجب از بین رفتن شفافیت و انعطاف پذیری مو می گردد. در ساختار مولکولی ترکیبات نرم کننده یا کاندیشنر بار مثبت وجود دارد. خنثی شدن بار الکتریکی مو توسط عوامل نرم کننده، موجب بسته شدن پولک‌های مو و صاف شدن آن‌ها و در نتیجه حالت‌پذیری، درخشش و سهولت شانه زدن در حالت خشک و مرطوب می‌شود.

• عوامل  مات و صدفی یا شفاف کننده

عوامل ذیل جهت مات کنندگی به کار می رود:
۱٫    آلکانولامیدهای اسیدهای چرب( ماننداستئاریک)
۲٫    گلایکول مونو-دی استئاراتها، پروپیلن گلایکول و گلیسیرول مونو استئاراتها و پالمیتاتها
۳٫    الکلهای چرب
۴٫    امولسیونهای شیری پلیمرهای وینیل و لاتکس
۵٫    نمکهای نامحلول –منیزیم، کلسیم یا روی- اسید استئاریک
۶٫    اکسیدهای روی و تیتانیوم دیسپرس شده
۷٫    سیلیکات آلومینیوم منیزیم
شفاف شدن با  افزودن الکلهای محلول مانند اتانول و ایزو پروپانول و حل کننده های غیر یونی مانندالکلها و استرهای پلی اتوکسیلات شده حاصل می شود.

• نگاهدارنده

فساد شامپو ها به علت رشد قارچها و میکروارگانیسم ها صورت می گیرد. باکتریها می توانند موجب فساد مواد فعال سطحی شوند. اغلب شامپو ها محیط مناسبی برای رشد ارگانیسم ها بویژه پسودوموناس بوده و در صورت کافی نبودن میزان نگهدارنده، بوی نامطلوب تولید می گردد. در چنین شرایطی باید از  مصرف شامپو خودداری نمود. از معروفترین انواع نگهدارنده ها می توان به مخلوط ایزوتیوزولینونها و ترکیبات پارابن ها اشاره کرد.

• عوامل کمپلکس دهنده

این مواد از تشکیل و نشست صابونهای کلسیم و  منیزیم جلوگیری می کند. به این منظور نمک اتیلن دی آمین تترا استیک EDTA و پلی فسفاتها به طورگسترده مصرف می شوند. مواد فعال سطحی غیر یونی نیز در لخته کردن نمکهای کلسیم موثرند.

• بهبود دهنده ویسکوزیته

ویسکوزیته شامپو با افزایش ترکیبات ذیل افزایش می یابد:
۱٫    الکترولیتها: کلرید آمونیوم یا سدیم در آلکیل اتر سولفاتها سبب افزایش ویسکوزیته می شوند.
۲٫    چسبهای طبیعی و آلگیناتها
۳٫    مشتقات سلولوزی
۴٫    پلیمرهای کربوکسی وینیل
در ضمن با افزایش مقدار کمی حلال(الکها)، یا ترکیبات پلی اکسی آلکیلن ‌یا سدیم زایلن سولفونات ویسکوزیته کاهش می یابد.

• مواد تنظیم کننده pH

pH شامپو ها در محدوده مجاز بین قلیایی متوسط تا اسیدی سبک و در محدوده ۵/۷-۵/۵ می باشد. این محدوده pH نزدیک به اسیدیته نرمال پوست سر (تقریباً ۵) بوده، مو را کمتر متورم کرده و لایه خارجی کوتیکول را کمتر به هم می ریزد ، معمولاًبه منظور تنظیم pH   شامپو ها از اسیدهای آلی مانند اسید سیتریک، اسید لاکتیک و … و از بازهای آلی مانند منو، دی و تری اتانول آمین استفاده می شود.

• اسانس

به منظور تاًمین رایحه ای دلپذیر بر روی موها و فضای حمام و همچنین جهت پوشش بوی مواد اولیه بکار رفته در شامپو، افزایش یک ماده معطر(اسانس) به شامپو ها جهت جلب رضایت مصرف کنندگان ضروری است. البته توجه به این نکته ضروری است که نوع اسانس بکار رفته در یک شامپو صرفاً نشان دهنده کیفیت یا مرغوبیت آن نیست. به عنوان مثال، استفاده از اسانس هایی با رایحه گیاهی و یا میوه ای، حضور این ترکیبات در شامپو را تضمین نمی کند.

• رنگ

این ترکیبات معمولاً به منظور زیباتر کردن ظاهر شامپو به آن اضافه میشوند و در صورت تمایل، حذف آنها از فرمول شامپو، تغییری در کیفیت آن ایجاد نمی شود.

مواد افزودنی اختصاصی 

• پروﺗﺌین ها، ویتامین ها و عصاره های گیاهی طبیعی

همانطور که در بخش ساختمان مو اشاره شد، تارهای مو بخش بی جان مو بوده و قادر به جذب پروﺗﺌین ها و ویتامین ها نیستند با این وجود این ترکیبات با پوشانیدن سطح مو باعث پرحجم به نظر آمدن و افزایش خاصیت نرم کنندگی می شوند. پروتئین ابریشم به افزایش درخشندگی مو کمک می کند. پروتئین‏ کراتین و آمینو اسیدها به ساقه مو می پیوندند و شکافهای ایجاد شده در اثر استفاده از مواد نامرغوب را پر می کنند. این امر باعث افزایش مقاومت مو و محافظت از آن می گردد. از د-پنتنول (ویتامین ب۵) برای افزودن خواص نرم کنندگی و مرطوب کنندگی استفاده می شود. تغذیه مو در واقع از طریق جریان خون ( و نه ازسطح پوست سر ) انجام می شود.

• عوامل ضد شوره

سلولهای زنده پوست سر بطور طبیعی می میرند و با سلولهای جدید جایگزین می شوند. سلولهای مرده روی سطح اپیدرم پوسته پوسته می شوند. این فرآیند ۴-۲ هفته طول می کشد.

گاهی اوقات به دلیل عفونت، سلولهای پوست زودتر از موعد می میرند و مقدار زیادی از سلولهای مرده جمع می شوند و پوسته پوسته می گردند. به طور خلاصه ، مشکل شوره سر به علت پوسته پوسته شدن ناگهانی سلولهای مرده در زمانی کوتاه می باشد.
عواملی مانند پوست سر بیش از حد چرب، عفونت قارچی، استرس، عدم تعادل هورمونی،تغذیه نامناسب، حساسیت پوست سر ، سیستم ایمنی ضعیف، هوای خشک و مراقبت نادرست از مو باعث ایجاد شوره سر می شوند.

پاورقی: