مولف : زنده یاد آقای مهندس امیرخانپور (کارشناس ارشد مهندسی شیمی مشاور فنی و اجرایی واحدهای تولیدی محصولات آرایشی و بهداشتی)

اوایل دهه ۱۹۳۰ میلادی اولین شامپوها روانه بازار شد و از آن زمان تا کنون تغییرات بسیاری در فرمولاسیون شامپوها صورت گرفته است. شامپوهای اولیه نقش تمیز کردن مو و پوست سر را بر عهده داشتند ولی امروزه انتظارات مصرف کننده از یک شامپو بالاتر رفته است که مهمترین موارد آن به شرح ذیل است:

پاک سازی پوست سر و ساقه مو ها از آلودگی ها و سبوم ترشح شده از پوست سر.
پاک سازی پوست سر و ساقه مو ها از محصولاتی مثل ژل مو، اسپری های حالت دهنده، ماسک های سلیکونی و …
فراهم کردن کف کافی برای بالا بردن قدرت شویندگی و بالابردن رضایت مندی مصرف کننده.
حالت دهی مناسب به مو، به گونه ای که پس از شست و شو و حتی خشک کردن، مو ها به راحتی قابل شانه کردن باشند.
ایفا کردن نقش درمانی با اضافه کردن موادی مثل مواد ضد شوره، مواد ضد ریزش مو، مواد ضد قارچ و ضد میکروب و …
غیر سمی بودن و حساسیت زا نبودن برای انواع پوست ها و موها
عدم آسیب رسانی به قرنیه و عدسی چشم در صورت ورود به چشم

شامپو نیز مانند هر ماده شوینده دیگر بر پایه و اساس استفاده از یک ماده شیمیایی استوار است. اصلی ترین ماده شیمیایی که برای ساخت شامپو در دنیا و همچنین در ایران کاربرد دارد و به کار می رود ، سدیم لوریل اتر فسفات (SLES) می باشد.

سدیم لوریل اتر فسفات یا تکزاپون در حقیقت نوعی صابون صنعتی به شمار می رود و به تنهایی دارای کف فراوان است . در واقع پایه و اساس ۹۹% از شامپوهای جهان را همین ماده در بر می گیرد.

ایجاد حالت صدفی در شامپو ها که موجب جلب توجه بیشتر مصرف کننده می گردد، با استفاده از ماده ای به نام اتیلن گلایکول مونو استئارات (EGMS) انجام پذیر است. افزودن مشتقات روغن نارگیل به شامپو ها موجب نرم شدن موهای مجعّد می گردد. پروپیلین گلایکلول که حالت شفافیت و لخت کنندگی به موها می دهد از دیگر موادی است که به شامپو ها اضافه می شود. افزودن نمک طعام به منظور غلیظ نمودن شامپو یکی دیگر از عواملی است که تولید کنندگان برای نشان دادن کیفیت بهتر محصول خود از آن استفاده می کنند. متاسفانه در ایران و در برخی از کشورهای دنیا ، مردم غلظت یک مادۀ پاک کننده را معیاری برای سنجش کیفیت آن می دانند و از نظر روانی به استفاده از مواد پاک کننده غلیظ عقیده و اعتقاد دارند.

نگهدارنده ها یی نظیر متیل پاراهیدروکسی بنزوئیک اسید یا فرمالین سبب جلوگیری از فساد شامپو و رشد باکتری در آن گردیده و برای مدتی از فساد شامپو ها جلوگیری می کند. رنگ از عوامل دیگری است که در تولید شامپو و جلب نظر مصرف کننده اهمیت دارد. آنچه که شامپوها را به صورت عسلی ، میوه ای و یا در رنگ های گوناگون نمایان می سازد، یک سری رنگ های خوراکی است که فقط جنبۀ تزئینی برای شامپو ها دارد. در شامپوهایی که به شامپوی تخم مرغی معروف هستند به جای استفاده از رنگ زرد ، از پودر خشک آلبومین مصنوعی استفاده می شود و به همین سبب آنها را شامپوی تخم مرغی می نامند. عطر یا بوی شامپو عاملی بسیار مهم و قابل توجه به شمار می رود و اثرات روانی بی شماری در مصرف کننده دارد.

مواد تشکیل دهنده شامپو موی سر :

۱٫ سورفکتانت ها یا مواد فعال سطحی : عوامل اصلی شست و شو هستند

۲٫ عامل تقویت و تثبیت کننده کف : 

۳٫ عامل حالت دهنده یا نرم کننده موی سر : 

۴٫ نگهدارنده : کارآمد ترین نگهدارنده برای شامپو مخلوط ایزوتیازولینون ها است.

۵٫ عامل صدفی کننده : مانند اتیلن گلیکول

۶٫ عامل تنظیم کننده ویسکوزیته : معمولا از کلرید سدیم استفاده می شود.

۷٫ عامل تنظیم کننده PH :  مناسب ترین PH برای شامپو ۵٫۵ الی ۵٫۷ است چون PH پوست سر حدود ۵ است.

۸٫ عامل کمپلکس دهنده یا چلات : رایجترین عامل چلات در شامپو ها EDTA است.

۹٫ رنگ : معمولاً به منظور زیباتر کردن ظاهر شامپو به آن اضافه می شوند و در صورت حذف آنها از فرمول شامپو، تغییری در کیفیت آن ایجاد نمی شود.

۱۰٫ خوشبو کننده : برای حذف بوی بد مواد تشکیل دهنده شامپو و همچنین ایجاد فضای فرح بخش در حمام به شامپو اضافه می شود.

۱۱٫ عامل مرطوب کننده : دکسپانتنول رایج ترین مرطوب کننده مورد مصرف در شامپو است.

۱۲٫ عامل ضخیم کننده : پروتئین‏ کراتین و آمینو اسیدها با پوشاندن ساقه مو آنرا پرپشت نشان می دهند.

۱۳٫ عوامل مات کننده یا براق کننده : 

۱۴٫ سایر افزودنی ها : به عنوان مثال مواد ضد شوره که از رشد و تکثیر بیش از حد میکروارگانیسم ها در پوست سر جلوگیری می کنند.

فرمولاسیون شامپو برای موهای معمولی : این نوع شامپوه دارای قدرت شویندگی ۱۲ درصد می باشد. یعنی این شامپو دارای ۱۲ درصد سدیم لوریل اتر سولفات می باشد .

فرمولاسیون شامپو برای موهای چرب : این نوع شامپوه دارای قدرت شویندگی ۱۴ درصد می باشد.

فرمولاسیون شامپو برای موهای خشک : این نوع شامپوها دارای قدرت شویندگی در حد ۱۱ درصد می باشد ولی به منظور بهبود و جبران خشکی مو ، در ساختار این نوع شامپو ها درصد بیشتری از روغن های نرم کننده ، نظیر کوکونات دی اتانل آمید استفاده می شود.

فرمولاسیون شامپو های دارویی : در حقیقت ساختار این نوع شامپو ها همانند شامپو های معمولی بوده که با افزودن برخی مواد شیمیایی موارد خاصی را برای مصرف پیدا کرده اند . مثلا شامپوی ضد شوره حاوی ماده ضد شوره مانند سلنیوم دی سولفات و پیروکتون اولامین می باشد.

فرمولاسیون شامپو طبی و گیاهی : از نظر قدرت شویندگی همانند یکی از شامپوهای ذکر شده می باشد . با این تفاوت که یکی از گیاهان موثر برای مو نظیر کتیرا ،سدر ، بابونه و انواع گیاهان دیگر به پایه اصلی شامپو اضافه گردیده است تا سبب بهبود عملکرد این محصول گردد.

فرمولاسیون شامپو برای مو های بچه : به دلیل لطافت پوست سر و صورت کودکان در فرمولاسیون این نوع شامپو از سورفکتانت های آمفوتری استفاده می شود. قدرت شویندگی این نوع شامپو ۱۰ درصد می باشد.

فرمول کلی ساخت شامپو:

روش ساخت :

آب را داخل ظرف ریخته و تا ۴۵ درجه سانتیگراد حرارت می دهیم سپس رنگ و ادتا را اضافه کرده خوب هم میزنیم. در ادامه کم کم آمونیوم لوریل سولفات, سدیم لورت سولفات و کوکوآمیدو پروپیل بتائین را اضافه می کنیم و تا زمانیکه کاملا یکنواخت شود هم میزنیم. سپس مخلوط فوق را خنک کرده به دمای ۳۰ درجه سانتیگراد رسانده و اسانس, نگهدارنده , اسید سیتریک و آمونیوم کلراید را اضافه کرده و به مدت ۱۰ الی ۱۵ دقیقه مخلوط می کنیم و اجازه می دهیم دما به ۲۵ درجه سانتی گراد برسد در این زمان میزان PH و ویسکوزیته را اندازه گیری می کنیم. PH مطلوب ۵ الی ۵٫۵ و ویسکوزیته باید در حد ۴۰۰۰ الی ۷۰۰۰ سانتی پوآز باشد.