خمیردندان ماده‌ای است شوینده، جرم زدا و گاه ضد عفونی کننده که به شکل خمیر و بیشتر در بسته‌هایی استوانه‌ای شکل قرار دارد. خمیردندان با کمک مسواک برای پاک کردن دندان، بین دندان‌ها و دهان به کار می‌رود. به طور کلی می­توان گفت خمیر دندان فرآورده ای است که برای تمیز کردن سطوح دندان از باقیمانده های مواد غذایی و سایر مواد چسبنده به آن­ها می باشد. براق و سفید کردن مینای دندان، کاستن بوی دهان، حفظ لثه ها و دندان­ها همچنین تازگی در دهان از دیگر فواید خمیر دندان به شمار می­رود. خمیر دندان ها از لحاظ شکل ظاهری می توانند به اشکال مختلفی مانند انواع ژله ای، مایع، خمیری و غیره وجود داشته باشند.

خصوصیات یک خمیر دندان خوب:

۱- دارای قدرت پاک کنندگی مناسب بوده و هیچ گونه آسیبی برای مینای دندان، لثه، لایه های مخاطی و یا دهان ایجاد نکرده و با پوست و مخاط دهان سازگار باشد.

۲- دارای بافت نرم و یکنواخت بوده در اثر فشار معمولی و در دمای اتاق به راحتی از تیوپ خارج شده و بر روی مسواک پخش شود.

۳- دارای بسته بندی مناسب و سالم باشد.

۴- در مدت زمان مصرف از لحاظ فیزیکی، شیمیایی پایدار بوده و تغییری در شکل ظاهری آن پدیدار نگردد.

انواع خمیردندان :

خمیردندان ضد پوسیدگی : حاوی ترکیبات فلورایدی مانند سدیم فلوراید (NaF)، فلوراید قلع (SnF2 ) یا مونوفلوئورو فسفات (MFP2) است.

خمیردندان ضد حساسیت : این نوع خمیردندان علائم ناشی از حساسیت عاج دندان را یا از طریق کاهش واکنش نورون‌ها به محرک درد متوقف می‌کند و یا مجاری عاج دندان را مسدود می‌کند.

خمیردندان ضد پلاک : این نوع خمیردندان از تشکیل پلاک جلوگیری می‌کند و با کاهش اثر سموم باکتریای روی بافت‌ اطراف دندان احتمال بروز بیماری‌های لثه را پایین می‌آورد.

خمیردندان سفید کننده : این نوع خمیر دندان حاوی مواد ساینده‌ای است که دندان‌ها را با زدودن لکه‌ها از روی سطح دندان، سفید و درخشان می‌کند.

مواد تشکیل دهنده خمیر دندان عبارتند از :

مواد ساینده

هدف اصلی از کاربرد مواد ساینده برداشتن لایهٔ چسبناک روی سطح دندان است. از جملهٔ مهم ترین و کاربردی‌ترین مواد ساینده موجود در انواع خمیردندان می‌توان به سیلیکای هیدراته (SiO2)، دی کلسیم فسفات دی هیدرات (CaHPO4.2H2O) و کربنات کلسیم (CaCO3)اشاره کرد.

مرطوب‌کننده یا نگهدارندهٔ رطوبت
ترکیبات نگهدارندهٔ رطوبت به منظور پیشگیری از خشک شدن خمیر و سفت و غیرقابل مصرف شدن آن بکار می‌روند. این ترکیبات در عین حال خاصیت پلاستیکی و براق کنندگی نیز به خمیردندان می‌دهند. در حال حاضر پرکاربردترین ترکیبات نگهدارندهٔ رطوبت در خمیردندان گلیسرین و محلول سوربیتول ۷۰٪ می‌باشند. در عین حال از ترکیباتی چون پلی اتیلن گلایکول ها و پلی پروپیلن گلایکول‌ها نیز به‌طور جزئی در فرمولاسیون خمیردندان‌ها استفاده می‌شود.

مواد پاک کننده یا کف کننده
این ترکیبات به دلیل حساسیت زایی بالایی که دارند همیشه با وسواس خاصی در فرمولاسیون خمیردندان‌ها به کار می‌روند. از این رو محدودیت‌های بسیاری در انتخاب یک ترکیب کف کننده در خمیردندان وجود دارد. عملکرد یک ترکیب کف کننده در خمیردندان حذف لایهٔ سطحی روی دندان با کاهش کشش سطحی می‌باشد. دیگر مزیت استفاده از مواد کف کننده تعلیق و حذف باقیمانده مواد غذایی، پروتئین و دیگر ترکیبات از روی دندان می‌باشد.

اولین ترکیب کف کنندهٔ مورد استفاده در خمیردندان صابون بوده‌است که به دلیل قلیائی بودن بالا سبب طعم نامناسب و همچنین ایجاد ناپایداری برای دیگر مواد موجود در فرمولاسیون می‌شده‌ است. اما پر مصرف‌ترین ترکیبات شوینده و کف کنندهٔ موجود در خمیردندان‌ها در حال حاضر سدیم لوریل سولفات (SLS) و کوکامیدو پروپیل بتائین می‌باشد. علاوه بر وظیفه‌ی پاک‌کنندگی، با شروع مسواک زدن این مواد باعث ایجاد کف در دهان شما می‌شوند. بعضی افراد به چنین موادی حساسیت دارند و همین منجر به بروز‌ آفت‌های دهانی یا رنگ‌پریدگی لثه‌ می‌شود. از اینرو توصیه می شود افرادی که به این مواد حساسیت دارید، حتما از خمیر دندان‌ بدون کف استفاده کنند. دربارهٔ اثرات مضر این ترکیبات بررسی‌های مختلفی توسط کمیسیون اتحادیهٔ اروپائی در جریان بوده اما تاکنون هیچ نهاد بین‌المللی مرجع مانند FDA یا EC ممنوعیتی برای کاربرد آن در خمیردندان اعلام نکرده‌است.

عوامل ژل کننده
ترکیبات ژل کننده یا چسبان، کلوئیدهای هیدروفیل یا آبدوستی هستند که در فاز آبی خمیردندان پخش و حل شده و برای جلوگیری از دوفاز شدن خمیردندان و همچنین پایداری فیزیکی خمیر لازم می‌باشند. این ترکیبات شاید متنوع‌ترین ترکیب کاربردی در خمیردندان باشند و انتخاب آن‌ها تأثیر بسزایی بر خصوصیاتی چون قابلیت پخش خمیر در دهان، تشکیل کف و از همه مهم‌تر آزاد شدن اجزاء طعم دهنده می‌گذارد. برخی از مهمترین انواع ترکیبات ژل کننده سدیم کربوکسی متیل سلولز، کاراژینان، زانتان گام و کربومر می‌باشد.

مواد شیرین کننده
وجود شیرین کننده برای پذیرش محصول نهایی خمیردندان بسیار مهم است. خمیردندان نه باید خیلی شیرین و نه خیلی تلخ باشد. همچنین ترکیبات شیرین کننده باید در ترکیب با عوامل طعم دهنده اثر هم افزایی داشته باشند. در حال حاضر مهم ترین و کاربردی‌ترین شیرین کنندهٔ مصرفی در خمیردندان سدیم ساخارین می‌باشد که به میزان کمتر از نیم درصد در فرمولاسیون محصول بکار می‌رود.

سفید‌کننده‌ها
طیف گوناگونی از مواد شامل هیدروژن پروکسید جهت سفید کردن دندان‌ها تا پلی‌فسفات‌ها نظیر پیروفسفات برای زدودن دندان از باقیمانده‌ی مواد غذایی در خمیر دندان یافت می‌شوند. پژوهشگران معتقدند سفید‌کننده‌های موجود در خمیر دندان برای انجام کار خود نیاز به زمان بیشتری دارند، ولی بیشتر مصرف‌کنندگان زمان زیادی برای مسواک‌ زدن اختصاص نمی‌دهند؛ بنابراین نباید زیاد انتظار سفید شدن دندان‌ها را داشت. همچنین پلی‌فسفات‌ها موجب بروز آفت‌ها یا آسیب‌های دهانی در بعضی افراد می‌شوند.

بی‌حس‌کننده‌ها
بی‌حس‌کننده‌ها برای کاهش حساسیت‌های مختلف و فروکش‌ کردن دردهای دندانی به کار برده می‌شوند. برای مثال استفاده از پتاسیم نیترات کاهش حساسیت عصب‌های دندانی را به دنبال دارد. علاه بر این فلوئورید قلع (II) در بعضی از خمیر دندان‌ها جهت جلوگیری از تحریک عصب‌های دندانی کاربرد دارد. نیترات پتاسیم یا فلوراید قلع حساسیت دندان‌ها را به سرما، گرما، شیرینی یا ترکیبی از این محرک‌ها کاهش می‌دهد.

مواد نگهدارنده :

تری کلوزان یک ماده ضدمیکروب می باشد که عفونت‌های بین لثه و دندان را کاهش می‌دهد. اضافه کردن تری کلوزان به خمیردندان نیز مانند فلوئور هر چند ممکن است عوارضی را به دنبال داشته باشد، اما سودمندی آن بر مضر بودنش غلبه می‌کند.

زایلیتول
زایلیتول موجود در خمیر دندان‌ها موجب افزایش فعالیت‌ غدد بزاقی دهان می‌شود و بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده، امکان پوسیدگی دندان را کاهش می‌دهد. از طرفی دیگر زایلیتول به‌عنوان شیرین‌کننده هم استفاده می‌شود. در پژوهشی که در سال ۲۰۱۵ انجام گرفت، نشان داده شده است که خمیر دندان‌هایی که زایلیتول و فلوراید را هم‌زمان در خود دارند، در مقایسه با خمیر دندان‌هایی که فقط فلوراید دارند، در مقاوم کردن دندان‌ها نسبت به پوسیدگی‌ موفق‌تر ظاهر می‌شوند.

فرمولاسیون خمیردندان ژله ای :